Techniek-catalogus naar Deens model om uitrol warmtenetten te versnellen

Weinig transparantie op Nederlandse warmtemarkt

"We tasten in Nederland vaak in het duister over waar de kosten bij warmtenetten precies vandaan komen", zegt Jacob Janssen, onderzoeker energietransitie bij TNO. "Een techniekcatalogus helpt in Denemarken enorm bij het creeeren van de broodnodige transparantie."

Naast intransparantie speelt ook mee dat de exploitatie van een warmtenet een monopolie is, waar consumenten niet goed tegen beschermd zijn. Gemeenten geven vaak aan nog te worstelen met het vormgeven en uitvoeren van een meer sturende rol.

Lokale warmte, centrale regie

Een warmtenet brengt warm water via een netwerk van leidingen naar woningen en bedrijven voor verwarming en warm tapwater. Een warmtenet is daarmee een alternatief voor aardgas, omdat het naast aardgas ook gebruik kan maken van hernieuwbare bronnen als (lokale) restwarmte, geothermie of zon-thermie. Een belangrijk verschil met aardgas is dat het transporteren van warmte over lange afstanden inefficiënt is. Warmtenetten zijn daardoor per definitie lokaal van aard.

Internationaal is er ook een trend richting systemen die warmte én koeling leveren, en geïntegreerd zijn met opslag van elektriciteit en warmte. Deze systemen draaien op steeds lagere temperatuur en kennen verschillende lokale bronnen. Zij hebben elk hun eigen kenmerken op basis van de lokale situatie en voorjeuren. Het belang van lokaal zeggenscap neemt daardoor ook steeds verder toe.

Door dit lokale karakter zou je verwachten dat beslissingen ook op lokaal niveau worden genomen. Toch ligt de regie nu grotendeels bij enkele grote spelers. "In Nederland leveren 5 grote bedrijven ongeveer 85% van de warmte, waarvan 3 commerciële partijen zo'n 75% voor hun rekening nemen. Dit staat ver af van de consument. Nederland heeft natuurlijk een langere geschiedenis met ons eigen aardgas, die manier van organiseren zit diep verankerd in ons energiesysteem."

Nieuwe wet biedt beperkte lokale zeggenschap

De nieuwe Wet collectieve warmte (Wcw) moet zorgen dat warmtenetten grotendeels in publieke handen komen. Maar ook dan blijft lokale zeggenschap beperkt: gemeenten zijn misschien slechts een van de vele aandeelhouders van een nationale publieke partij, naast andere gemeenten en grootschalige publieke spelers.

"In de kavelsystematiek in de voorgestelde wet, waarbij gebieden worden aangewezen voor warmtelevering, wordt er al een warmtebedrijf aangewezen nog voor het gedetailleerde kavelplan er ligt. De gemeente kan daarna nog maar beperkt bijsturen", legt Jacob uit.

Dit staat in schril contrast met Denemarken en andere landen, waar warmtenetten juist veel lokaler georganiseerd zijn en ze inmiddels volledig zijn ingeburgerd. "In Denemarken staan mensen vaak in de rij om aangesloten te worden op een warmtenet", vertelt Jacob. "Maar hier in Nederland zien we juist dat mensen er vanaf willen vanwege de hoge kosten."

Leren van Deense transparantie

TNO onderzocht of de Deense aanpak Nederlandse gemeenten kan helpen bij hun nieuwe regierol. In Denemarken speelt een nationale techniek-catalogus een belangrijke rol in het lokale besluitvormingsproces rondom warmtenetten:

"Wanneer een gemeente daar een keuze maakt voor een warmtevoorziening, moet er een plan ingediend worden volgens een vooraf vastgelegd format. Met een dergelijk format ontstaat er een gedeeld begrip van wat modeluitkomsten betekenen", legt Jacob uit.

"De catalogus biedt een breed geaccepteerde, objectieve kennisbasis die helpt om de juiste keuzes te maken en warmtebedrijven effectief te controleren. Zo kunnen gemeentes projectvoorstellen beter met elkaar vergelijken en kunnen projecten van elkaar leren. Een vergelijkbare catalogus kan juist voor Nederlandse gemeenten veel betekenen, omdat de kosten zo intransparant zijn.”

Toch moet het Deense model niet zomaar gekopieerd worden. “In Denemarken is sinds de jaren 70, tijdens de energiecrisis, vol is ingezet op warmtenetten. De netten daar zijn vaak al afgeschreven, en er worden traditionele technieken toegepast. Voor de nieuwste en beste technieken en innovaties moet je ook elders zoeken. Maar we kunnen wel veel leren van hun aanpak, organisatie en transparantie."

Succesvolle lokale initiatieven

Nederland kent al enkele succesvolle voorbeelden van lokale warmte-initiatieven. Op het vlak van zeer lage temperatuur warmte/koude systemen is het nog wel echt experimenteren, maar bij Mijnwater in Heerlen is een innovatief vijfde generatie warmte- en koudenet dat gebruik maakt van water uit voormalige mijnschachten.

"Dit systeem kan niet alleen verwarmen maar ook koelen, wat steeds belangrijker wordt door de toenemende vraag naar koeling," legt Jacob uit.

Versnellen door verbinden

TNO wil het proces van warmtenetten versnellen door de juiste partijen van de juiste informatie te voorzien en met elkaar in contact te brengen. We verbinden gemeenten, netbeheerders, woningcorporaties, energiebedrijven en technologieleveranciers.

Het zou volgens Jacob enorm helpen als lokale partijen de juiste middelen hebben om goed geïnformeerde beslissingen te maken. "De goede wil is er, maar er is meer transparantie nodig. En dan lokale zeggenschap."

"Naast de techniek-catalogus werkt TNO ook met 25 partners aan het CHILL-project, waar bij vijf gemeenten een gestandaardiseerde aanpak van innovatie netten van deze zogeheten vijfde generatie te ontwikkelen," vertelt Jacob. "Gemeenten krijgen hierdoor betere instrumenten voor besluitvorming, woningcorporaties kunnen hun bezit verduurzamen tegen lagere kosten, en netbeheerders kunnen hun infrastructuur efficiënter plannen."

Samen de uitrol van warmtenetten versnellen?

Door onze interdisciplinaire aanpak biedt TNO niet alleen technische oplossingen, maar ook inzicht in participatie, governance en financieringsmodellen. Neem contact met ons op voor innovatieve oplossingen die economisch haalbaar en maatschappelijk geaccepteerd zijn.