7 x goed voorbereid op een volgende pandemie met ventilatie
Goede mechanische ventilatie in zorggebouwen is cruciaal om kwetsbare groepen beter te beschermen tegen virussen als Covid-19. Dat is een van de belangrijkste uitkomsten van het door TNO gecoördineerde P3Venti. Dit onderzoeksprogramma heeft onze kennis over aerogene virussen en ventilatie sterk vergroot en biedt handvatten voor goede besluitvorming in een volgende pandemie. Op basis daarvan presenteren we zeven aanbevelingen om de nationale pandemische paraatheid te versterken.
Virusverspreiding via de lucht
“Tijdens de coronapandemie werden talloze maatregelen genomen, terwijl nog weinig bekend was over het gedrag van het virus,” vertelt Roberto Traversari.
Als senior adviseur/onderzoeker bij TNO is hij scientific leader van het door VWS gefinancierde Programma Pandemische Paraatheid en Ventilatie, kortweg P3Venti. “Een kernvraag was hoe ver het virus zich over grotere afstand in een ruimte via de lucht kon verplaatsen.”
Kennishiaten als basis voor P3Venti
Het RIVM definieerde tijdens de pandemie grote kennishiaten over aerogene virussen, die de basis hebben gevormd voor P3Venti, legt Traversari uit.
“Hoeveel virusdeeltjes zijn nodig om een besmetting te veroorzaken? Het virus dat je uitademt, is in principe infectieus, maar na verloop van tijd verliest het die eigenschap. Hoe beïnvloeden factoren als luchtvochtigheid, temperatuur en CO₂ niveau dit risico? Hoe kunnen we ventilatie en luchtreinigers zo effectief mogelijk inzetten?"
"Maar ook vragen over prioritering: in welke maatschappelijke sectoren is preventie het hardst nodig? Hoe ligt de kosten-baten balans? Drie jaar is te kort om alle antwoorden te vinden, maar we wilden met dit programma belangrijke eerste stappen in de goede richting zetten.”
"Onze kracht als TNO is dat we zowel kennis en expertise hebben van de biomedische kant – dus zowel van virussen en alles daaromheen – als van gebouwen: hoe je die gezond en klimaatbestendig inricht.”
Combinatie van biomedische kennis én de bouw
TNO coördineert het programma en voert het uit samen met kennisinstituten en universiteiten. Traversari: “TNO was vanaf het begin van de pandemie heel actief op het thema ventilatie en de overdracht van het virus. Onze kracht als TNO is dat we zowel kennis en expertise hebben van de biomedische kant – dus van virussen en alles daaromheen – als van gebouwen: hoe je die gezond en klimaatbestendig inricht.”
Naast het verlagen van de blootstelling aan virussen speelt ventilatie ook een belangrijke rol bij klimaatadaptatie in verband met de verspreiding van schimmels en hitte in gebouwen.
Kwetsbare doelgroepen beschermen
De focus van het programma ligt op zorggebouwen, een van de kernexpertises binnen TNO. De prioriteit lag bij de langdurige zorg waar de problemen tijdens de pandemie het meest urgent waren.
Later is dit uitgebreid naar sectoren met een groot maatschappelijk belang: zwembaden, medische fitness, en kleinere fitness- en yogaruimtes, die bijdragen aan sociale cohesie maar vaak in verouderde, slecht geventileerde gebouwen gevestigd zijn.
Verder kijken dan virus alleen
Volgens Lisette Rueb, programmamanager van P3Venti, schuilt de kracht van het programma in de breedte van het onderzoek.
“Het is opgebouwd uit drie onderdelen. Het biomedisch onderzoek richt zich op het virus zelf, dus hoe gedraagt het virus zich? In het technische onderzoek is gekeken hoe deeltjes zich in een ruimte verspreiden, onder meer met een grootschalige mock-up en veldonderzoek naar verschillende ventilatiesystemen."
"Tot slot is er ook gekeken naar beleid en besluitvormingsprocessen tijdens een pandemie. Alle inzichten uit deze drie lijnen zijn vervolgens samengebracht in concrete handelingsperspectieven. Dat maakt dit programma zo waardevol.”
Wat zijn de conclusies?
Nu na drie jaar alle onderzoeken zijn afgerond, deelt Roberto Traversari de meest opvallende resultaten, die tijdens het P3Venti eindsymposium op 9 oktober zijn gedeeld:
1. Binnen een ruimte varieert de concentratie virusdeeltjes sterk
“Voor allerlei modellen werd eerder aangenomen dat virusdeeltjes zich homogeen over een ruimte verdelen. We hebben aangetoond dat dit niet het geval is. In de buurt van iemand die besmet is, zijn die concentraties veel hoger.”
2. Goede ventilatie verlaagt het besmettingsrisico
“Naarmate je door ventilatie meer verse lucht toevoert, wordt de concentratie van virusdeeltjes veel lager en de samenstelling van de lucht homogener. Hierdoor neemt de besmettingskans in een ruimte dus af.
3. Het ontwerp van een ventilatiesysteem bepaalt sterk de effectiviteit
“Bij de TU/e in Eindhoven hebben we gezamenlijk een mock-up gebouwd: een grote ruimte waar we oneindig konden variëren met toevoer- en afvoerventielen, met verschillende groottes en locaties. Daarmee hebben we aangetoond dat tussen het slechtste en het beste ontwerp een factor drie verschil zit in blootstelling aan virusdeeltjes, bij een gelijk ventilatievolume.”
4. Huidige meetmethodes voor aerogene virussen schieten te kort
“Het blijkt in de praktijk erg uitdagend om infectueuze deeltjes uit de lucht te verzamelen. De concentraties zijn laag en door stress tijdens het verzamelen worden virusdeeltjes soms direct geïnactiveerd, waardoor ze niet meer op infectiviteit meetbaar zijn. Ook geven verschillende sample methodes verschillende resultaten. We moeten ons dus goed bewust zijn welke methode wordt gebruikt en innoveren richting nieuwe, nauwkeurige meetmethodes.”
Zeven concrete aanbevelingen
Deze conclusies zijn vertaald naar de volgende zeven aanbevelingen om de pandemische paraatheid van Nederland op peil te brengen:
Het leed van de laatste pandemie lijkt alweer weggeëbd, maar pandemische paraatheid is van groot nationaal belang. Beleidsmakers hebben een verantwoordelijkheid om kwetsbare doelgroepen in de samenleving te beschermen en zouden hier dus collectief prioriteit aan moeten geven.
Het is niet de vraag óf maar wannéér er een nieuwe pandemische situatie dreigt te ontstaan. Bovendien blijkt uit eerder onderzoek van TNO dat een verbetering van de binnenluchtkwaliteit tot een aanzienlijke daling van de maatschappelijke kosten kan leiden.
Zelfs van veel bekende respiratoire virussen is nog weinig bekend over hun gedrag in de lucht. Daarom heeft TNO samen met RIVM en Erasmus een werkwijze ontwikkeld om de zogenoemde inactivatiekarakteristieken in kaart te brengen: hoe gevoelig zijn virussen voor factoren als temperatuur, vocht en CO₂-concentraties?
Deze gegevens kunnen worden vastgelegd in een database, zodat nieuwe virussen snel vergeleken kunnen worden met bekende. Zo kunnen maatregelen om verspreiding tegen te gaan sneller en gerichter worden genomen.
In crisissituaties ontbreekt vaak hard bewijs, maar moeten er toch keuzes worden gemaakt. Daarom hebben wij in kaart gebracht welke aspecten in besluitvorming moeten worden meegenomen, zodat niets over het hoofd wordt gezien, alles wordt afgewogen, maar toch al sneller besluiten kunnen worden genomen. Dat maakt preventief beleid transparanter en efficiënter.
Bij uitsluitend natuurlijke ventilatie via ramen en roosters kan de ventilatiehoeveelheid niet onder alle omstandigheden worden gegarandeerd, waardoor kwetsbare groepen in de langdurige zorg meer risico lopen. Niet alleen op blootstelling aan virussen, maar ook op andere schadelijke stoffen in de lucht.
Bij mechanische ventilatie is de zekerheid vele malen groter dat een ruimte voldoende geventileerd wordt. Ventilatierichtlijnen op basis van kwaliteitsprotocollen, zoals nu al voor ziekenhuizen gelden, kunnen ook uitkomst bieden voor langdurige zorginstellingen, zwembaden en kleinere fitnessruimtes.
De extra investering bij nieuwbouw of renovatie is veel beperkter dan wanneer achteraf aanpassingen moeten worden gedaan bij een dreigende pandemie.
Alleen als ventilatiesystemen regelmatig worden gecontroleerd en onderhouden, dragen ze bij aan onze pandemische paraatheid. Nog te vaak worden roosters en ventielen dichtgeplakt of dichtgedraaid, waardoor het systeem slecht presteert.
Stel periodiek onderhoud voor mechanische ventilatiesystemen verplicht, zoals nu al geldt voor brandveiligheidsinstallaties.
Voor personeel van langdurige zorgorganisaties en maatschappelijk urgente sportvoorzieningen is het belangrijk om het nut van ventilatie te kennen, en om te weten hoe je een ventilatiesysteem goed gebruikt. Dat kan met behulp van een communicatiecampagne.
De organisaties zelf dienen hun personeel goed te instrueren over het belang en gebruik van ventilatiesystemen, bijvoorbeeld door te verwijzen naar ventilerenzogedaan.nl.
Maak kennis met de experts
Laat je verder inspireren
Onderzoek naar ventilatie en pandemische paraatheid afgerond
Afvalhout verdient tweede leven als hoogwaardig bouwmateriaal
Meer doen met minder handen: industrialisatie, robots en AI in de bouw
Bouwen aan morgen: robots op de bouwplaats
Bouwen aan morgen: China in de polder?
