Klimaatadaptatie

Klimaatadaptatie is het proces waarbij samenlevingen zich aanpassen aan de huidige en verwachte effecten van klimaatverandering.

Niet alleen moet verdere klimaatverandering worden voorkomen, maar we moeten ons erop voorbereiden en tegen beschermen. Niets doen heeft grote gevolgen voor onze gezondheid, de economie, de manier waarop we leven in Nederland.

We kunnen maatregelen nemen op landelijk niveau zoals het verhogen of verstevigen van de dijken, het verbreden van rivieren, en het aanleggen van meer groen in stedelijke gebieden om hittegolven en overstromingen tegen te kunnen gaan. Je kan ook zelf thuis maatregelen treffen zoals zonwering gebruiken, regenwater opvangen in een regenton of tegels wippen en meer groen aanbrengen in je tuin.

Ons veranderende klimaat gaat gepaard met extremer weer, met wateroverlast en droogte als gevolg. We zien dat terug in onze grondwaterstanden. Deze hebben invloed op de bebouwde omgeving en boven- en ondergrondse infrastructuur. Daarnaast heeft intensief land- en watergebruik op verschillende manieren gevolgen voor de waterkwaliteit.

In ons grondwateronderzoek bestuderen we de interactie tussen menselijk handelen en natuurlijke processen. Met onze gegevens, kartering, modellen en kennis brengen we grondwaterstanden en de grondwaterkwaliteit ervan in beeld. Verder kijken we naar risico’s van dit menselijk handelen en de mogelijke preventie of mitigatie hiervan. Zo dragen we bij aan duurzaam grondwaterbeheer, ook bij een veranderend klimaat. Veel van ons onderzoek doen we in samenwerking met andere kennisinstellingen zoals Wageningen University & Research, Deltares en het RIVM.

Het veranderende klimaat leidt o.a. tot opwarming van de aarde. Hiermee groeit ook de hittebelasting en de gezondheidsrisico's die hittebelasting met zich meebrengt. Voorspellen wat de effecten zullen zijn is complex, want naast temperatuur spelen ook klimaatgerelateerde factoren als luchtvervuiling een grote rol.

Voor efficiënt en effectief beleid gericht op klimaatadaptatie is dan ook een geïntegreerde aanpak nodig. Slechte luchtkwaliteit brengt aanzienlijke gezondheidsrisico's met zich mee, zoals astma, COPD, longkanker. Dit zorgt voor een verlies aan gezonde levensjaren en vroegtijdig overlijden.

TNO introduceert de Gezonde Lucht Aanpak, een nieuwe benadering om beleidsmakers te helpen nauwkeurig in kaart te brengen waar en wanneer mensen aan slechte lucht worden blootgesteld en welke bronnen hiervoor verantwoordelijk zijn.

Als gevolg van de klimaatverandering worden we thuis steeds vaker geconfronteerd met hoge binnentemperaturen. Zo neemt het aantal tropische dagen met name in het binnenland toe. Als je daar ook nog in de stad woont kun je ook nog last hebben van het hitte eiland effect. Met name in wijken met weinig groen en water en veel bestrating en stenen warmt overdag op en duurt het ’s nachts lang voordat het is afgekoeld.

Het kan daardoor ‘s nachts wel 4 tot 5°C warmer zijn dan in het buitengebied en is er vaker sprake van een tropische nacht. Dit is een nacht waarbij de buitentemperatuur niet onder 20°C zakt. Bij dergelijke hoge buitentemperatuur wordt het moeilijker om je huis en met name je slaapkamer af te koelen. Vooral de gezondheid van kwetsbare mensen (ouderen, mensen met obesitas of een verstoord immuunsysteem) leidt hieronder.

Tijdens de hittegolf in 2020 (dertien dagen, maximumtemperatuur 34,6 graden Celsius) lag het sterftecijfer 9% hoger dan gemiddeld. Maar ook de arbeidsproductiviteit van bijvoorbeeld mensen uit de zorg kan worden aangetast. Door hoge temperaturen op het werk, maar ook thuis, herstellen mensen minder goed en neemt de kans op mentale problemen toe.

Hitte en droogte kan leiden tot meer pollen en luchtverontreiniging door ozon en fijnstof. Hierdoor kunnen daarvoor gevoelige mensen het benauwd krijgen. Met name in combinatie met hitte kan dit tot extra ziektelast lijden.

Anderzijds zorgt klimaatverandering tot meer extreme neerslag en meer vochtigheid. Door vochtophoping in gebouwen neemt het risico op schimmel toe.

En door schimmel in huis kunnen mensen astmatische klachten krijgen en longaandoeningen of -infecties.

Doordat er in Nederland in de landbouw, bloementeelt, maar ook in bouwproducten veel anti-schimmelmiddelen worden gebruikt worden schimmels resistenter en daardoor worden infecties minder goed behandelbaar.

Dit probleem van schimmelgroei is niet alleen een gevolg van klimaatverandering, maar ook van maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan. Bestaande gebouwen worden geïsoleerd en nieuwe gebouwen maken vaker gebruik van biobased bouwmaterialen. Beide goede ontwikkelingen, maar ook ontwikkelingen die, indien niet goed uitgevoerd, schimmelgroei in de hand kunnen werken.

Gelukkig zijn zowel oververhitting, een slechtere binnenluchtkwaliteit als schimmelgroei in gebouwen goed te voorkomen. Maar door alle transities waar we inzitten vraagt dit wel om zorgvuldige afwegingen. TNO maakt inzichtelijk waar deze problemen zich voordoen, wat de oorzaken zijn en hoe ze kunnen worden voorkomen.

Het meest effectief is om te zorgen dat de warmte de woning niet in komt:

• Ten eerste met buitenzonwering of als dat niet kan met reflecterende binnenzonwering.
• Een tweede optie is om de woning af te koelen als het ’s nachts buiten koeler is. Hiervoor zijn ook inbraakwerende luiken te koop.
• Als de woning toch te warm wordt kan airconditioning of koeling met een warmtepomp een optie zijn. Gebruik airconditioning bij voorkeur overdag als de zon schijnt of als er veel wind is. De stroom wordt dan meestal duurzamer opgewekt door pv panelen en windmolens. Bij een voldoende gebouwmassa in de woning blijft de woning dan ook ’s avonds koeler.
• Verminder ook de vochtproductie in de woning door bijvoorbeeld de douche te drogen. In een vochtige omgeving koel je minder goed af, en je loopt ook meer risico op schimmels.
• Voorkom verstening van je tuin en zorg voor groen om je woning. Dit geeft schaduw en zorgt dat de temperatuur in de tuin minder oploopt.

In de woning zelf zijn zonwering en natuurlijke ventilatie effectieve maatregelen om oververhitting van woningen te voorkomen. Maar hoe kun je die het best gebruiken? We weten vaak niet wanneer we het beste de ramen kunnen openen en wanneer we deze beter kunnen sluiten. Vaak openen we overdag de ramen wanneer het buiten op zijn heetst is en sluiten we de ramen 's nachts, terwijl de woning dan gekoeld zou kunnen worden met buitenlucht.

Ook gebruiken we zonwering vaak te laat. Dit was in 2024 voor TNO aanleiding om de Cooldown Coach te ontwikkelen. De Cooldown Coach adviseert bewoners op basis van meetdata hoe ze ramen en zonwering optimaal kunnen bedienen.

De binnentemperatuur wordt met temperatuursensoren in de slaapkamer en woonkamer gemeten. Het verloop van de buitentemperatuur en de zoninstraling worden via internet opgehaald. Deze data en het advies worden op een display en/of een app of de telefoon op een intuïtieve manier getoond. Indien het display rood is dan kunnen de ramen beter dicht blijven. Een blauwe kleur geeft aan dat de ramen kunnen geopend.

TNO draagt op verschillende manieren bij aan klimaatadaptatie en bedenkt innovatieve oplossingen die de samenleving kunnen helpen. TNO werkt samen met bedrijven, overheid en onderzoeksinstituten om onze gebouwde omgeving klimaatbestendig te maken. Dit programma richt zich op 3 thema’s:

1. Klimaatbestendige transport netwerken
2. Veilige ondergrondse activiteiten en een klimaatbestendige gebouwde omgeving
3. Gezond binnenmilieu

Vragen waar wij met onze partners innovaties voor maken zijn bijvoorbeeld:

• Kan ik nog veilig van A naar B als het klimaat verandert?
• Is het nog veilig op de weg als er steeds meer zware regenval komt?
• Wat zijn de gevolgen voor ons goederenvervoer als er vaker lage waterstanden zijn in onze rivieren?
• Hoe kunnen we activiteiten in de bodem veilig houden als het klimaat verandert?
• Hoe zorgen we ervoor dat het niet te heet wordt in onze gebouwen?
• Hoe weet je of er (te veel) schimmel in de binnenlucht zit en waar dat vandaan komt?