Waarom is het belangrijk om weerbaar te zijn als samenleving? En hoe staan we ervoor in Nederland?

Om ons land, onze democratie, onze vrijheid én die van onze NAVO-bondgenoten te beschermen is het noodzakelijk om de weerbaarheid van onze maatschappij te verhogen. Dit is in het kort de boodschap uit een recente Kamerbrief gestuurd vanuit de ministeries van Justitie en Veiligheid en Defensie.

Hoe werkt de Nederlandse overheid aan de weerbare samenleving en hoe ondersteunt TNO daarbij? Naomi ter Haar, afdelingshoofd Weerbaarheid bij het Ministerie van Defensie en Tjarda Krabbendam-Hersman, divisiedirecteur Human & Organisational Effectiveness bij TNO Defensie en Veiligheid geven uitleg.

“Niet iedereen merkt het, maar de overheid en het bedrijfsleven ondervinden regelmatig hybride aanvallen als sabotage en cyberaanvallen”, start Naomi het gesprek. “Naast de verontrustende internationale ontwikkelingen, zijn dit ‘alarmbellen’ die ons wijzen op de urgentie om ons beter voor te bereiden en hard te werken aan een meer weerbare samenleving. Een weerbare samenleving is er één die schokken aankan. Schokken als langdurige stroomuitval, verlies van drinkwater aanvoer, uitval van internet- en betalingsverkeer. Een weerbare samenleving is ook een goed geïnformeerde samenleving waarin overheid, bedrijfsleven en burgers kunnen en willen samenwerken en weten wat ze kunnen doen om de maatschappij draaiende te houden. Daarbij heeft een weerbare samenleving voor potentiële vijanden een sterk afschrikkende werking. Als een samenleving ‘een schok’ aankan, is het voor een tegenstander minder aantrekkelijk om te gaan ‘stoken.”

“Niet iedereen merkt het, maar de overheid en het bedrijfsleven ondervinden regelmatig hybride aanvallen als sabotage en cyberaanvallen”, start Naomi het gesprek. “Naast de verontrustende internationale ontwikkelingen, zijn dit ‘alarmbellen’ die ons wijzen op de urgentie om ons beter voor te bereiden en hard te werken aan een meer weerbare samenleving. Een weerbare samenleving is er één die schokken aankan. Schokken als langdurige stroomuitval, verlies van drinkwater aanvoer, uitval van internet- en betalingsverkeer. Een weerbare samenleving is ook een goed geïnformeerde samenleving waarin overheid, bedrijfsleven en burgers kunnen en willen samenwerken en weten wat ze kunnen doen om de maatschappij draaiende te houden. Daarbij heeft een weerbare samenleving voor potentiële vijanden een sterk afschrikkende werking. Als een samenleving ‘een schok’ aankan, is het voor een tegenstander minder aantrekkelijk om te gaan ‘stoken.”

Een nieuw Nederlands weerbaarheidsplan

“Het waarborgen van de veiligheid en de continuïteit van het land is een kerntaak van de overheid”, vervolgt Naomi. “Daarom werkt de overheid aan een ‘weerbaarheidsplan’. De dreigingen waarmee we te maken hebben, kenmerken zich door een hoge complexiteit. Het opbouwen van een samenleving die hiertegen bestand is, is daarom niet eenvoudig. Je kunt zo’n samenleving zien als een ecosysteem van sterk met elkaar vervlochten ketens. Eén zwakke schakel kan grote gevolgen hebben voor het geheel.”

Na eerdere crises zijn ook dit soort continuïteitsplannen gemaakt maar nu zijn de dreigingen en de statelijke actoren veranderd. Zo zijn de digitale aanvallen vele malen geavanceerder geworden en ook desinformatie verspreid via sociale media vormt een gevaar. De nationale crisisplannen moeten we daarop aanpassen.”

Wat zijn de pijlers waarop het weerbaarheidsplan steunt?

“Door de Russische agressieoorlog in Oekraïne en de spanningen aan de Poolse, Baltische en Finse grenzen is het een reële mogelijkheid dat we als Nederland te maken krijgen met artikel 5 uit het NAVO-verdrag. Daarin is geformuleerd dat een aanval op een van de lidstaten wordt geschouwd als een aanval op iedereen. Het bouwen aan versterking van de krijgsmacht is daarom een belangrijke pijler in het plan; een duidelijke taak voor het ministerie van Defensie. Een andere pijler is het waarborgen van de continuïteit van de maatschappij, zoals het handhaven van de democratie, de toegang tot drinkwater, voedsel en elektriciteit. Ook hier is een belangrijke rol weggelegd voor Defensie in samenwerking met civiele partners als politie, brandweer, geneeskundige diensten én zeker ook burgers”, benadrukt Naomi.

“Een cruciale factor in het waarborgen van continuïteit is bovendien actieve en intensieve samenwerking in de publiek-private sector, met bedrijven en brancheverenigingen, organisaties als het Rode Kruis en kennisinstellingen als TNO op kop.”

TNO vervult drie rollen in de weerbaarheidsopgave

“Bij het ondersteunen van Defensie in de weerbaarheidsopgave put de TNO-unit Defensie en Veiligheid niet alleen uit jarenlange kennisopbouw in verschillende gebieden,” neemt Tjarda het woord. “We kunnen ook rekenen op nauwe banden met andere kennisinstituten en de top van het Nederlandse bedrijfsleven. Samen met deze organisaties vormen we een belangrijke brug tussen de overheid en de samenleving.

In het ecosysteem van de weerbaarheidsopgave vervult TNO drie taken. Onze eerste taak is die van onderzoeker. TNO onderzoekt en bouwt kennis op over de hybride en militaire dreigingen die ten grondslag liggen aan de maatschappelijke weerbaarheidsopgave; waar hebben we mee te maken, uit welke hoek komen de dreigingen, welke combinaties zien we, welke technologieën komen eraan en hoe kunnen daarop reageren?

De tweede taak voor TNO in de weerbaarheidsopgave is het ontwikkelen van oplossingen. Voor publieke en private sectoren én voor de krijgsmacht. Voorbeelden zijn fysieke tools als sensoren ter bescherming van onder waterkabels en materieel dat speciaal is ontwikkeld voor het neerhalen van drones. Maar ook digitaal ‘gereedschap’ zoals modellen die berekenen welke militaire en maatschappelijke maatregelen er nodig zijn bij verschillende bedreigende scenario’s.

Als derde nemen we de regie om publieke en private organisaties samen te brengen en civiel-militaire samenwerking te verbeteren. Met onze brede kennisbasis over mensen, organisaties en technologie in het defensie- en veiligheidsdomein, overzien we de complexiteit van dit vraagstuk. We kunnen als ‘orchestrator’ partijen bij elkaar brengen, planningen optimaliseren en ervoor zorgen dat kennisdomeinen elkaar versterken. Een sterke samenwerking is cruciaal in weerbaarheid.”

Welke andere partijen zetten zich in voor meer weerbaarheid?

“We zien dat het aantal publiek-private partijen dat verantwoordelijkheid neemt en initiatief toont in het bouwen aan weerbaarheid groeiend is”, vervolgt Tjarda. “Een van de initiatieven is de gezamenlijke reis naar Finland door een ‘kopgroep’ van 22 bedrijven, departementen en kennisinstellingen, waaronder TNO. De reis had als doel om ter plekke te leren van de Finse aanpak voor een weerbare samenleving. De Finse samenleving wordt hierin wereldwijd gezien als voorbeeld.

Een ander initiatief is het Mauritssymposium, mede-georganiseerd door TNO in samenwerking met het Ministerie van Defensie. Tijdens het symposium werkte 400 vertegenwoordigers van de overheid en het bedrijfsleven samen om ideeën en actieplannen te delen op het gebied van weerbaarheid.

Daarnaast is de Leergang Leiderschap in Nationale Veiligheid opgezet, mede op initiatief van de academie van de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). Het programma is geïnspireerd op Fins voorbeeld en richt zich op senior leiders uit overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties, om kennis te vergroten, samenwerking te verbeteren en een sterk netwerk op te bouwen.”

Wat betekent weerbaarheid voor burgers in het leven van alle dag?

“Naast dat de rijksoverheid nadrukkelijk de samenwerking met bedrijven opzoekt voor het versterken van onze weerbaarheid, is er ook een grote behoefte aan meer bewustwording onder burgers,” zegt Naomi. “De overheid wil de urgentie van de situatie duidelijk maken, maar paniek uiteraard voorkomen. Publiekscampagnes en onderwijsprogramma’s om dit doel te bereiken, staan gepland.

De voorlichting zal mensen aansporen een noodpakket in huis halen, maar ook om na te denken over hun persoonlijke situatie. Kan ik mij redden wanneer Defensie mogelijk een beroep moet doen op de elektriciteitsvoorziening, de voedselvoorraad of zorgcapaciteit? Of wanneer deze voorzieningen door een ramp of verstoring niet beschikbaar zijn? Hoe zijn bepaalde zaken geregeld op mijn werk, kan ik terecht bij mijn gemeente? Kan ik nog wel naar mijn ouders, zijn er mensen in buurt die extra hulp nodig hebben, wat kan ik voor hen betekenen of heb ikzelf misschien hulp nodig?

Gemeentes zijn ook bezig met het ontwikkelen van initiatieven om burgers te ondersteunen. Zo wordt er gewerkt om in brandweerkazernes weerbaarheidspunten in te richten waar burgers in geval van crisis terecht kunnen.”

Wat zijn hybride dreigingen?

We noemen een dreiging ‘hybride’ als die tegelijkertijd op verschillende aspecten, door verschillende actoren wordt uitgevoerd. Bijvoorbeeld op diplomatiek, militair, economisch en financieel gebied en/of met inzet van desinformatie en psychologische manipulatie. Hybride dreigingen zeer complex en moeilijk af te weren. De complexiteit maakt het ook lastig om de daders op te sporen.

Daarbij zitten hybride aanvallen nog net onder een drempel. Zoals een sabotage waarvan niet precies duidelijk is wie het heeft gedaan. Bijvoorbeeld de zware onderwaterexplosies bij de Nord Stream pijpleiding in de Oostzee en herhaalde schade aan datakabels in de Oostzee. Er ontstaat nog geen oorlog door, maar er is wel sprake van een serieuze aanval op een stuk vitale infrastructuur binnen de NAVO.

Welke lessen kunnen we leren van Finland?

Door meer dan 80 jaar spanning aan de Fins-Russische grens is de Finse samenleving uitermate gericht op weerbaarheid. Finland heeft onder meer een groot reservistenleger en vele schuilkelders, maar ook de nauwe samenwerking en het onderlinge vertrouwen tussen overheid, bedrijven en burgers in Finland, is een belangrijke factor bij het opbouwen en behouden van een weerbare samenleving.

Op verzoek van de Europese Raad deed de Finse oud-president Sauli Niinistö vorig jaar aanbevelingen voor een Europese weerbaarheidsstrategie. Een van de aanbevelingen is: in tijden van crisis moeten burgers zich 72 uur kunnen redden en daarom een noodpakket hebben met voedsel, water, medicijnen en een radio op batterijen in huis hebben. Ook bedrijven moeten meer reserve-voorraden aanhouden, de ict-beveiliging beter op orde hebben en met gelijksoortige bedrijven overleggen over wat er beter kan. Daarbij is een belangrijke aanbeveling van Niinistö dat overheden en bedrijven in Europa beter moeten samenwerken, vaker informatie uitwisselen over dreiging en crisisaanpak en zo het onderlinge vertrouwen opbouwen.

Aan de reis naar Finland, georganiseerd door Deloitte, namen vertegenwoordigers van onder meer de volgende organisaties deel: ABN AMRO, Albert Heijn, AMS-IX, EACC Netherlands, Gasunie, Gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam, KPN, Ministerie van Justitie en Veiligheid, Ministerie van Defensie, Nederlandse vereniging van Banken, NIPV, Rabobank, Rode Kruis, TenneT, TNO, Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond, VNO-NCW en Waternet.