Zonder extra beleid dreigt overlast houtrook door kachels te gaan stijgen

Thema:
Klimaat en luchtkwaliteit
20 maart 2023

We zien een forse toename van houtstook door hoge energieprijzen. In onze 3 verkennende scenario’s laten we zien dat er bij toename van het houtverbruik echt beleid op het bestaande kachelpark nodig is. De natuurlijke uitfasering door verkoop van ‘schone’ moderne kachels gaat niet snel genoeg.

Eén op 13 huishoudens in Nederland gebruikt regelmatig een houtkachel of open haard. En met de hoge energieprijzen kiezen steeds meer mensen voor een kachel. Decennialang heeft het totale brandhoutgebruik door huishoudens min of meer stabiel rond de 1 miljoen ton hout per jaar gelegen. Harde gegevens over een toename van brandhoutgebruik ontbreken nog, maar zowel de brandhouthandelaren als de kachelbranche rapporteren een veel grotere vraag. De vraag is dan in hoeverre houtstook gevolgen heeft voor de hoeveelheid fijnstof die vrijkomt bij dat stoken.

Jaarlijks maakt TNO met het CBS een inschatting van de emissie door houtverbranding*. Het goede nieuws is dat deze emissie in 2020 bijna gehalveerd is ten opzichte van 1990. Daar zijn een paar redenen voor. Steeds meer mensen gebruiken een ingebouwde of vrijstaande kachel in plaats van een traditionele openhaard. Daarnaast vindt een gestage modernisering van het kachelpark plaats.

Oudere houtkachels worden afgedankt en vervangen door moderne (en schonere) types. Nieuwe kachels moeten sinds 2021 aan de strenge Ecodesign emissiestandaard voldoen; in Nederland voldeden veel nieuw verkochte kachels al veel eerder aan deze standaard. Daarnaast worden de eveneens relatief schone pelletkachels steeds populairder. Hun aandeel bedraagt inmiddels al zo’n 6%.

Naast fijnstof bevat houtrook ook vluchtige organische stoffen en PAKs (polycyclische aromatische koolwaterstoffen), die kankerverwekkend kunnen zijn. Vooral mensen met luchtwegaandoeningen of hart- en vaatziekten, maar ook ouderen en kinderen, zijn het gevoeligst om gezondheidsproblemen te kunnen krijgen door de rook.

Er is dus reden genoeg om zorgvuldig te kijken naar het stoken van hout en de gevolgen ervan. We zetten hieronder alle informatie op een rij.

  1. Drie verkennende scenario’s om het effect van toenemende houtstook te bepalen.
  2. Wat is eigenlijk de bijdrage van houtstook aan fijnstof?
  3. Tips om de hoeveelheid fijnstof te beperken bij het stoken van hout.
  4. Antwoorden op veelgestelde vragen over houtrook door kachels.

Beperken effect toenemende houtstook in 3 scenario’s

Het effect van het toenemende houtgebruik op de luchtkwaliteit laat zich niet makkelijk voorspellen. Aan de ene kant is er een gerede verwachting dat zowel het houtverbruik als de kachelverkoop sterk stijgen. Aan de andere kant hebben we nu kachels met Ecodesign keurmerk, die in 2022 maar liefst 30% meer verkocht werden dan in 2021 en minder uitstoten dan oudere kachels en een hogere warmteopbrengst hebben.

Als oefening rekenden we drie scenario’s door met het TNO houtkachelmodel. In alle drie de scenario’s is uitgegaan van 50% meer houtverbruik in 2025 t.o.v. 2021. Dit is een fictief getal om de impact te illustreren, maar een dergelijke groei in de komende jaren is niet ondenkbaar. Zo is de verkoop van haarden en kachels in 2022 met 45 procent gestegen ten opzichte van het jaar ervoor, blijkt uit cijfers van de Nederlandse Haarden- en Kachelbranche (NHK).

  • Scenario 1: doorzettende verkoop van moderne (schonere) kachels zonder extra maatregelen op het bestaande kachelpark. Resultaat: belangrijke stijging emissie +25% in 2025.
  • Scenario 2: Mensen die actief hun open haard willen gebruiken, schakelen over op een Ecodesign inzethaard en zeer oude nooit gekeurde vrijstaande kachels (naar verwachting nog ca. 75 000 stuks in gebruik in 2025) worden vervangen door Ecodesign. Resultaat: ca 25% reductie emissie in 2025.
  • Scenario 3: Het bestaande park wordt vervangen door alleen nog Ecodesign- of pelletkachels. Resultaat: ca. 50% reductie voor emissie in 2025.
Houtskool 1
Figuur A laat zien dat de geschatte fijnstofemissie stijgt als het houtverbruik met 50% toeneemt, ondanks verdere, ongereguleerde modernisering van het kachelpark (scenario 1). Strenge maatregelen op het bestaande kachelpark zijn nodig om de hoeveelheid fijnstof door houtstook te verminderen en een daling vergelijkbaar als die van verkeer, industrie en landbouw te bereiken (scenario 2 of 3).

Wat is de bijdrage van houtstook aan de fijnstof?

Het verbranden van hout is een belangrijke fijnstofbron in Nederland. In 2020 zorgde houtstook voor ruim een kwart van de fijnstof (PM2,5). Dat is vier keer zoveel als de fijnstofuitstoot door wegverkeer. Daarbij komt nog dat de houtrook vrijkomt op korte afstand van waar mensen verblijven, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een hoge schoorsteen.

Houtskool 2
Figuur B laat zien dat het verbranden van hout een belangrijke fijnstofbron in Nederland is. In 2020 zorgde houtstook voor ruim een kwart van de fijnstof (PM2,5) in Nederland.

De afgelopen 30 jaar zijn andere bronnen van fijnstof zoals verkeer en industrie dikwijls sneller gedaald dan de emissie door houtverbranding. Dit heeft het gevolg dat, hoewel de totale emissie door houtkachels is gedaald, de relatieve bijdrage van houtkachels is toegenomen van 12% in 1990 tot 26% in 2020.

Houtskool 3
Figuur C: TNO houtverbrandingsmodel: Houtgebruik, PM2.5 emissie door houtstook, emissiekengetal fijnstof in g PM2,5 per kg hout en de bijdrage van houtverbranding aan het landelijk totaal voor PM2,5 1) Donkerblauwe balkjes geven het houtverbruik per jaar in Nederland aan. 2) Lichtblauwe balkjes geven de PM2,5 emissie door houtverbranding in Nederland aan. Door geleidelijke introductie van nieuwe kachels met minder emissie per kg hout (3) daalt de emissie ondanks min of meer gelijkblijvend houtverbruik. 4) De groene lijn toont de procentuele bijdrage van houtverbranding aan de totale PM2,5 emissie in Nederland. Omdat andere bronnen zoals verkeer sneller dalen dan houtverbranding neemt het relatieve aandeel toe ondanks een absolute afname in emissie.

Tips om de hoeveelheid fijnstof te beperken bij het stoken van hout

Stook je veel, investeer dan in een moderne houtkachel met het Ecodesign keurmerk. Dat scheelt al gauw een factor vijf in fijnstofemissie t.o.v. een conventionele houtkachel. En over het algemeen geven ze ook meer warmte af. Nog beter zijn pelletkachels* die een factor tien schoner kunnen zijn.. Heb je een openhaard die je wil gebruiken, overweeg dan om een inbouwhaard met Ecodesign keurmerk te laten installeren. Deze hebben naast dat ze veel schoner zijn ook een veel hoger warmterendement. Daarnaast is bij een gesloten haard of kachel de kans op terugslag van rook naar je eigen woning veel kleiner dan bij een open haard. Dit zorgt voor een gezonder binnenmilieu bij de stoker.

Fijnstofemissies uit een houtkachel zijn verder sterk afhankelijk van hoe de kachel gestookt wordt. Dat kan gemakkelijk maar liefst een factor tien schelen. Er is online veel te vinden over hoe je het best een houtkachel kunt gebruiken. Meestal komt dat op het volgende neer:

  • Voorkom zichtbare rookontwikkeling: Hoe meer rook hoe meer fijnstof.
  • Gebruik kleine houtstukken. Fijnstofemissie is over het algemeen het hoogst nadat nieuw hout is toegevoegd; het hout wordt al wel verhit en begint te roken. De vrijkomende ontledingsproducten ontvlammen nog niet en worden grotendeels uitgestoten als fijnstof. Kleinere houtstukken kunnen dit voorkomen.
  • Gebruik de Zwitserse stookmethode. Dit is een methode waarbij de kachel van boven naar onder wordt aangestoken. Hiermee zorg je dat de verbranding beter op gang komt en voorkom je bovengenoemde situatie.
  • Gebruik droog hout. Hout dat niet voldoende is gedroogd geeft veel extra fijnstofemissie; denk aan een factor vijf. Uit een eerdere CBS enquête kwam dat maar liefst 20% van het gebruikte stookhout niet goed droog was.
  • Zorg dat het hout niet gaat smeulen. Het smeulen van een vuur, vooral als er nog stukken half verbrand hout tussen zitten, is een fase van soms zeer hoge en langdurige fijnstof emissies, die wat betreft warmte weinig opleveren. Dit is te herkennen aan veel zichtbare rookontwikkeling en weinig vlammen. Voorkom deze situatie.

Weersomstandigheden beïnvloeden tenslotte sterk de snelheid waarmee fijnstof uit houtkachels tussen de huizen wegwaait of opstijgt. Als het windstil is kan fijnstof blijven hangen tussen de huizen. Blootstelling aan houtrook is dan veel hoger. De gebruiker heeft weinig invloed op de weersomstandigheden, maar kan hier wel rekening mee houden, door bijvoorbeeld het stookalert te volgen.

*TNO houdt in een kachelparkmodel op basis van de resultaten van periodieke CBS enquêtes bij hoeveel en wat voor kachels er jaarlijks bijkomen in Nederland en welke er af gaan. Vervolgens wordt geschat hoeveel uur iedere soort kachel jaarlijks gebruikt wordt en met hoeveel hout dit dan gepaard gaat. Op basis van resultaten van emissiemetingen schat TNO in welke stoffen, en hoeveel, daarbij jaarlijks worden uitgestoten.

Vraag-en-antwoord houtrook door kachels

De scenario’s geven een indruk wat de bijdrage van houtstook aan fijnstof in Nederland kan zijn. Dit bij een toename van houtgebruik en verschillende kachelpark samenstellingen, zoals bijvoorbeeld enkel nog kachels met een eco-design keurmerk. Uiteraard geeft geen hout stoken de minste overlast en emissies. Houtstook is echter niet verboden. Binnen de huidige regels hebben we geprobeerd aan te geven op welke manier stook van hout of pellets de minste emissies en overlast geeft.

De regels voor schoorstenen zijn hier te vinden: Regels voor houtstook vanuit woningen - Informatiepunt Leefomgeving (iplo.nl). Een nader juridisch kader voor gezondheids- en hindereffecten door houtkachels kan hier gevonden worden: Kennisdocument houtstook – STAB.

TNO kan geen wetsvoorstellen doen. TNO doet wel onderzoek naar houtstook, de gevolgen en mogelijke oplossingen. We delen deze kennis met beleidsmakers om hen handvatten te geven voor mogelijk beleid.

TNO werkt aan manieren om concentraties van houtrook op wijkniveau beter te meten en te modelleren. De getallen en inzichten zijn bedoeld om handvatten te bieden aan gemeenten voor hun beleid. De gebruikte methoden zijn vaak voor een bredere range aan bronnen toepasbaar dan houtstook, zie ook Air Quality Modeling website of TNO.

Over de uitstoot van kampvuren is niet heel veel bekend. Vanuit de Emissieregistratie (onder leiding van RIVM, met bijdragen van TNO) wordt sinds 2019 wel de bijdrage van vreugdevuren (zoals nieuwjaarsvuren en paasvuren) onderzocht, deze zijn verantwoordelijk voor ongeveer 1% van de PM2.5 uitstoot in Nederland. Sinds kort wordt ook houtverbranding buitenshuis in tuinhaarden, vuurkorven, vuurschelen etc. meegenomen. Vooral tijdens de pandemie waren deze populair. Nu wordt de bijdrage op zo’n 5% van alle houtverbranding geschat.  
TNO heeft wel onderzoek naar de effecten van kampvuren gedaan en hierover adviezen opgesteld om de gevolgen hiervan te beperken, zie: Kampvuur en kinderen | TNO Publications.

TNO brengt zo goed mogelijk in kaart wat de emissies zijn. Mede op basis van onderzoek door TNO wordt nu ook condenseerbaar fijnstof uit houtkachels gerapporteerd. De impact hiervan wordt voor Nederland uitgelegd op Condenseerbaar fijnstof | Emissieregistratie. Een belangrijk verschil tussen oude en nieuwe kachels is dat nieuwe kachels veel minder condenseerbaar fijnstof uitstoten door een betere verbranding. Dit leidt ook tot een hoger warmte rendement waardoor er minder hout nodig is. Volgens de huidige inzichten stoten moderne pelletkachels bijvoorbeeld 90 – 95% minder fijnstof uit vergeleken met een traditionele kachel of open haard. Dit laat onverlet dat er nog steeds fijnstofemissie plaatsvindt.

Naast de genoemde stooktips zijn er ook technische filtersystemen beschikbaar. TNO heeft eerder verkennend onderzoek gedaan naar dergelijke systemen, zie Houtrook uit particuliere kachels. Dit rapport is ook verwerkt op deze pagina met meer praktische informatie: Hinder en gezondheidseffecten van houtkachels - Kenniscentrum InfoMil. De Stichting Houtrookvrij heeft ook informatie gedeeld m.b.t. de prestatie van filters: Filters - Stichting Houtrookvrij. Indien u nog niet over een modern toestel beschikt is daar vooralsnog het meeste mee te winnen.

Het gebruik van biomassa (inclusief hout en biogas) is in Europa en Nederland een belangrijke pijler onder het klimaatbeleid omdat het fossiele brandstoffen kan vervangen. De CO2 uit het verbranden van hout en biogas wordt geacht op korte termijn weer te worden vastgelegd in biomassa en niet bij te dragen aan een toename van de CO2-concentratie in de atmosfeer.  Dit wordt kort-cyclisch CO2 genoemd in tegenstelling tot lang-cyclisch CO2 afkomstig van fossiele brandstoffen.

Belangrijk hierbij is wel dat hout via duurzame bosbouw en landbouw wordt verkregen. Bij grootschalige ontbossing is het zeer waarschijnlijk dat de nieuw groeiende gewassen ook op langere termijn minder CO2 opnemen dan de oorspronkelijke begroeiing. Daarnaast leidt dit tot verlies aan biodiversiteit en bodemkoolstof.

Vaak is het mogelijk om voor beperkte meerkosten in de ventilatie-unit betere fijnstoffilters (F7 of ePM1 55%) te plaatsen. Hierdoor wordt een groter deel van het fijnstof in de ventilatietoevoerlucht afgevangen. Afhankelijk van de kanalenloop is het soms ook mogelijk om na de ventilatie-unit een hoogwaardig filter maar ook duurder filtersysteem toe te passen. In een casestudy nam hierdoor ook de geuroverlast af omdat geurmoleculen voor een groot deel aan de fijnstof deeltjes zijn geadsorbeerd.

Meer weten?

Wil je meer weten over hoe de houtstook in uw gemeente de luchtkwaliteit beïnvloedt? Voor hulp bij het bepalen van beleid en emissieregistratie neem contact op met Paula Bronsveld. Op TNO’s fijnstofkaart TOPAS bekijk je welke bronnen verantwoordelijk zijn voor fijnstof in de lucht in een stad.

Laat je verder inspireren

16 resultaten, getoond 1 t/m 5

Stofzuigen snelweg als oplossing voor verminderen microplastics door autobanden?

Informatietype:
Insight
23 september 2024
Bandenslijtage is een belangrijke bron van microplastics. TNO en Heijmans onderzoeken oplossingen om deze vervuiling op te vangen.

Onderzoek naar gezonder wonen langs drukke wegen

Informatietype:
Insight
16 september 2024

Meetcampagne in Rijnmond brengt uitstoot scheepvaart in kaart

Informatietype:
Insight
12 september 2024

Biodiversiteit in kaart brengen met fijnstoffilters

Informatietype:
Insight
22 mei 2024

TNO maakt luchtkwaliteit rondom vliegvelden inzichtelijk

Informatietype:
Insight
22 april 2024